Wortal dla architektów wnętrz i miłośników designu

Zgodnie z Ustawą z dnia z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych twórca nie musi odznaczać się szczególnymi cechami, czy kwalifikacjami, żeby móc stworzyć utwór. Utwór literacki stworzyć może każdy, nie tylko zajmujący się tym zawodowo pisarz, podobnie jak rzeźby nie musi stworzyć absolwent kierunku rzeźbiarstwa na Akademii Sztuk Pięknych, ale może to zrobić jakikolwiek człowiek. Jak jest natomiast w przypadku utworów architektonicznych?

1. Co do zasady sytuacja przedstawia się podobnie w przypadku utworów architektonicznych. Nie znajdziemy przepisu kształtującego kwestię autorstwa tego rodzaju utworów odmiennie, a więc zastosowanie znajduje ogólna zasada. Powszechnie jednak twórcę takich utworów identyfikuje się z osobą architekta i nie jest to wcale w niektórych przypadkach nieuzasadnione.

Sytuacja twórcy utworu architektonicznego, co do zasady, nie różni się od sytuacji twórców działających w innych dziedzinach twórczości. Warto jednak wspomnieć o kilku specyficznych kwestiach dotyczących tych podmiotów, wynikających głównie z prawa budowlanego.

Celem stworzenia utworu wyrażonego słowem np. powieści, oczywiście w dużym uproszczeniu, jest jego opublikowanie. Autor powieści rzeczywiście nie musi odznaczać się szczególnymi cechami, aby jego utwór mógł zostać w ten sposób rozpowszechniony (brak talentu, czy umiejętności pisarskich nie jest tutaj żadną przeszkodą). Natomiast w przypadku utworów architektonicznych głównym celem ich stworzenia jest ich późniejsza realizacja (utrwalenie), w postaci wybudowania zaprojektowanego obiektu. W przypadku większości obiektów architektonicznych projekt, na podstawie którego możliwa będzie realizacja obiektu, wykonać może natomiast jedynie wykwalifikowany projektant (mgr inż. architekt), posiadający odpowiednie uprawnienia (uprawnienia budowlane w zakresie projektowania).

Pamiętać jednak należy o tym, iż momentem powstania utworu architektonicznego jest moment jego ustalenia, który najczęściej jest tożsamy z momentem utrwaleniem utworu, nawet w najbardziej podstawowej postaci, np. szkicu, pierwszych rysunków projektowych, czy szeroko rozumianego projektu koncepcyjnego. Wszystkie późniejsze postaci jakie przybiera ukończony utwór architektoniczny są zwykle jego zwielokrotnieniami albo opracowaniami. Projekt budowlany, na podstawie którego możliwa będzie realizacja zaprojektowanego obiektu będzie zatem zwielokrotnieniem stworzonego już wcześniej utworu, a gdy zostanie zmodyfikowany, może być jego opracowaniem.

Wynika z tego, iż analogicznie jak w przypadku wszystkich innych kategorii dzieł twórcą utworu architektonicznego może być każda osoba fizyczna, nie musi bowiem odznaczać się żadnymi szczególnymi kwalifikacjami. Jednak w celu realizacji zaprojektowanego obiektu, w większości wypadków, konieczne jest powstanie projektu budowlanego. Natomiast ten nośnik utworu architektonicznego stworzyć może jedynie projektant posiadający odpowiednie uprawnienia. Wymaganie to wynika z regulacji dotyczących prawa budowlanego. Należy pamiętać, iż projekt, na podstawie którego możliwe jest wybudowanie obiektu architektonicznego musi zostać stworzony zgodnie ze sztuką projektową, budowlaną, zasadami wiedzy technicznej, narzuconymi normami, z wyborem i oznaczeniem odpowiednich materiałów itd. Ustawodawca zadbał o to, aby w procesie budowlanym uczestniczyć mogły jedynie osoby wykwalifikowane dzięki systemowi uprawnień budowlanych.

Z przedstawionych wyżej okoliczności wynikać mogą zatem pewne ograniczenia co do osoby, która może być twórcą utworu architektonicznego w jego poszczególnych postaciach.

2. Twórca projektu
W rozdziale 4 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane zawarto przepisy dotyczące postępowania poprzedzającego rozpoczęcie robót budowlanych, a więc realizacji obiektów budowlanych, z których zdecydowana większość to obiekty architektoniczne, będące potencjalnie nośnikami utworów architektonicznych. W przepisach tych ustawodawca zawarł podstawową zasadę dotyczącą procesu budowlanego, zgodnie z którą roboty budowlane mogą być prowadzone wyłącznie na podstawie ostatecznej decyzji o pozwoleniu na budowę, chyba że ustawa stanowi inaczej. Ustawodawca zdecydował się na enumeratywne wyliczenie, w art. 29 pr. bud., wyjątków od tej zasady. W przepisie tym zawarty został katalog obiektów i robót budowlanych, zwolnionych z obowiązku uzyskania pozwolenia na budowę. Katalog ten jest niezwykle rozbudowany i nie ma sensu wymieniać wszystkich zawartych w nim obiektów. Można ograniczyć się do stwierdzenia, iż są to z reguły obiekty niewielkie, nieskomplikowane, często tymczasowe.

Zwolnienie z obowiązku uzyskania pozwolenia na budowę nie oznacza jednak pozostawienia całkowitej swobody osobom zamierzającym wybudować tego rodzaju obiekt. Budowa większości wymienionych tam obiektów, zgodnie z treścią art. 30 pr. bud., wymaga dokonania zgłoszenia właściwemu organowi. W zgłoszeniu należy dokładnie określić rodzaj, zakres i sposób wykonywania robót budowlanych, a także, w zależności od potrzeb, odpowiednie szkice lub rysunki. Dokumenty składane razem ze zgłoszeniem określane zostały mianem „dokumentacji projektowej", której dotyczy rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 2 września 2002 r. w sprawie szczegółowego zakresu i formy dokumentacji projektowej, specyfikacji technicznych wykonania i odbioru robót budowlanych oraz programu funkcjonalno-użytkowego.

Zgodnie z § 4 ust. 2 tego rozporządzenia dokumentacja projektowa, służąca do opisu przedmiotu zamówienia na wykonanie robót budowlanych, dla których nie jest wymagane uzyskanie pozwolenia na budowę, składa się w szczególności z: planów, rysunków lub innych dokumentów umożliwiających jednoznaczne określenie rodzaju i zakresu robót budowlanych podstawowych oraz uwarunkowań i dokładnej lokalizacji ich wykonywania, przedmiaru robót oraz projektów, pozwoleń, uzgodnień i opinii wymaganych odrębnymi przepisami. Projekt wymagany odrębnymi przepisami to projekt zagospodarowania działki lub terenu w przypadku zgłoszenia budowy obiektów małej architektury w miejscach publicznych (art. 30 ust. 4 pr. bud.). Wykonać go może jedynie projektant posiadający odpowiednie uprawnienia budowlane. Czy projekt zagospodarowania działki, o którym tutaj mowa będzie nośnikiem utworu architektonicznego? Problematyczne. Przyjmując jednak, że taki projekt zagospodarowania działki to sposób kształtowania przestrzeni, który może być twórczy, uznać należałoby, że projekt ten może stanowić nośnik utworu architektonicznego.

Z powyższego wynika, iż w przypadku obiektów i robót budowlanych, zwolnionych z obowiązku uzyskania pozwolenia na budowę, dokumentacja projektowa, która potencjalnie stanowić może nośnik utworu architektonicznego (plany, rysunki, szkice), wykonana może zostać przez każdą osobę fizyczną. Jednak w zakresie projektu zagospodarowania działki dla obiektów małej architektury w miejscach publicznych ustawodawca chce, aby twórcą mógł być jedynie uprawniony projektant.

Sytuacja wygląda natomiast inaczej w przypadku pozostałych obiektów, a więc tych, dla których konieczne jest uzyskanie pozwolenia na budowę zgodnie z podstawową zasadą prawa budowlanego. Dokumentacja projektowa, służąca do opisu przedmiotu zamówienia na wykonanie robót budowlanych, dla których jest wymagane uzyskanie pozwolenia na budowę określona została w § 4 ust. 1 rozporządzenia. Zgodnie z tym przepisem dokumentacja taka składa się w szczególności z projektu budowlanego w zakresie uwzględniającym specyfikę robót budowlanych, projektów wykonawczych, przedmiaru robót oraz informacji dotyczącej bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, w przypadkach, gdy jej opracowanie jest wymagane na podstawie odrębnych przepisów.

Podstawowym składnikiem dokumentacji projektowej jest projekt budowlany. Wymagania dotyczące zakresu, treści i formy projektu budowlanego określają przepisy ustawy prawo budowlane oraz rozporządzenia Ministra Infrastruktury w sprawie szczegółowego zakresu i formy projektu budowlanego.

Projekt budowlany stanowi podstawę do wydania decyzji o pozwoleniu na budowę. Powinien spełniać wymagania określone w decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, jeżeli jest ona wymagana zgodnie z przepisami o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Zgodnie z art. 34 ust. 3 pr. bud. w skład projektu budowlanego wchodzą przede wszystkim projekt zagospodarowania działki lub terenu oraz projekt architektoniczno-budowlany.

Przed wydaniem decyzji o pozwoleniu na budowę właściwy organ administracji architektoniczno-budowlanej sprawdza, czy projekt ten został sporządzony przez osobę posiadającą właściwe uprawnienia budowlane. Obowiązek sporządzenia projektu budowlanego przez osobę posiadającą uprawnienia budowlane zapewnić ma fachowość jego wykonania. Projektant ma również obowiązek załączyć do projektu budowlanego oświadczenie o sporządzeniu projektu budowlanego zgodnie z obowiązującymi przepisami oraz zasadami wiedzy technicznej.

Z powyższego wynika, iż aby móc uzyskać pozwolenie na budowę, projekt budowlany sporządzić musi projektant posiadający odpowiednie uprawnienia budowlane w specjalności odpowiadającej projektowanemu obiektowi. Inaczej rzecz ujmując, aby projekt budowlany obiektu architektonicznego spełniał wymagania narzucone przez prawo budowlane, jego autorem musi być projektant uprawniony do projektowania w specjalności architektonicznej.

Należy jednak wyraźnie odróżnić autorstwo projektu budowlanego od autorstwa utworu architektonicznego utrwalonego w takim projekcie. Trzeba zwrócić uwagę, iż powstania utworu architektonicznego należy raczej szukać na etapach poprzedzających stworzenie projektu budowlanego, a więc na etapie szeroko rozumianego projektu koncepcyjnego. Ten zaś może stworzyć każdy.

W praktyce najczęściej zarówno nad projektem koncepcyjnym, jak i budowlanym pracuje zespół osób. Jednak w przypadku projektu budowlanego jedynie projektanta posiadającego uprawnienia wpisać można jako jego autora. Pozostałych zaś, jakby nie było z punktu widzenia prawa autorskiego współtwórców, projektantów określa się mianem współpracujących.

Projekt budowlany może być oczywiście opracowaniem koncepcji, a przy znacznej modyfikacji względem projektu koncepcyjnego może stanowić odrębny utwór, jednak może równie dobrze stanowić jedynie zwielokrotnienie pierwotnego utworu zawartego w koncepcji (w przypadku wiernego powielenia twórczych elementów koncepcji w projekcie budowlanym). W większości przypadków uprawniony projektant jest zarówno twórcą (a co najmniej współtwórcą) utworu w postaci twórczej koncepcji, jak i nośnika w postaci projektu budowlanego. Częste są jednak sytuacje, gdy na podstawie projektu koncepcyjnego stworzonego przez projektanta nieposiadającego uprawnień budowlanych, w którym utrwalony jest już utwór architektoniczny, sporządzany jest projekt budowlany przez projektanta posiadającego takie uprawnienia, celem spełnienia wymogów narzuconych przez prawo budowlane. Działalność uprawnionego projektanta ma często jedynie charakter czynności technicznej, przez co stanowi jedynie zwielokrotnienie utworu architektonicznego, dlatego nie można go wtedy uznać za współtwórcę tego utworu. Z kolei, jeśli stworzenie projektu budowlanego, a ściślej mówiąc projektu architektoniczno-budowlanego, który stanowi część projektu budowlanego, a w którym uwidoczniony jest utwór architektoniczny, na podstawie cudzego projektu koncepcyjnego będzie stanowiło działalność twórczą, a więc pojawiać się będą nowe elementy twórcze, projekt budowlany uznać należy za opracowanie. Natomiast jeśli nastąpi tak znaczna modyfikacja projektu w stosunku do koncepcji, iż uznać trzeba będzie, że projekt budowlany powstał tylko jako inspirowany projektem koncepcyjnym nowy utwór architektoniczny.

Podsumowując w kilku prostych słowach. W przypadku utworów architektonicznych zasada mówiąca, że nie trzeba posiadać specjalnych cech (w tym przypadku uprawnień), aby stworzyć utwór doznaje swoistego wyjątku. Ograniczone jest bowiem utrwalania utworów architektonicznych na ich kluczowym rodzaju nośnika, czyli w formie projektu budowlanego. Projekt budowlany może być jedynie zwielokrotnionym utworem zawartym już wcześniej w szeroko rozumianej koncepcji, jednak w pewnych wypadkach może być odrębnym utworem, a stworzyć go może jedynie architekt posiadający odpowiednie uprawnienia.

Współpraca: Jarosław Góra, Kancelaria Ślązak, Zapiór i Wspólnicy

Podoba Ci się nasza działalność ? Postaw kawę dla Grupy Sztuka Architektury!